زندگینامه نظامی گنجوی به صورت کامل و اشعار وی

نویسنده: محسن حبیبی 3 نوامبر 2019 مشاهده:

زندگینامه حکیم نظامی گنجوی با توجه به تضادهای تذکره نویسان ابهامات زیادی داشته اما اشعار حکیم خود موجب برطرف شدن این ابهامات شده است. نام حکیم نظامی گنجوی جمالالدین ابومحمد الیاس بن یوسف بن زکی بن مویّد بوده و تخلص وی نظامی و تولد وی سال 535 وفات وی بین سالهای 607 تا 612 در شهر گنجه واقع در جمهوری آذربایجان می باشد.

خلاصه زندگینامه نظامی گنجوی

عدم وجود اطلاعات دقیق در زندگینامه نظامی گنجوی و نقل قول های متفاوت تذکره نویسان از سال تولد و وفات نظامی گنجوی، آنچه مسلم است تولد و وفات حکیم نظامی گنجوی در شهر گنجه ایران کهن و جمهوری آذربایجان فعلی می باشد. نام کامل حکیم نظامی گنجوی “جمالالدین ابومحمد الیاس بن یوسف بن زکی بن مویّد” بوده که با نام شعری نظامی تخلص و به حکیم نظامی گنجوی یا گنجه ای معروف شده است. بر اساس تحقیقات بعمل آمده در زندگینامه نظامی گنجوی، ایشان زاده سال 535 هجری قمری در شهر گنجه و تاریخ وفاتشان بین سالهای 607 تا 612 هجری قمری می باشد. نظامی گنجوی شاعر و داستان سرای ایرانی و آذربایجانی و پارسی گوی ایران کهن در قرن ششم هجری قمری مصادف با قرن دوازدهم میلادی و به عنوان پیشوای داستان سرایی در ادب فارسی معروف است. آرامگاه نظامی گنجوی در حاشیه غربی شهر گنجه ایران قدیم و جمهوری آذربایجان می باشد. توانایی حکیم نظامی گنجوی در شعر فارسی و نیز داستان سرایی بی نظیر ایشان باعث ابداع سبک جدید و تاثیر بسیار بر شعر فارسی و نیز شعر ترکی گردید طوریکه “مولانا محمد فضولی” غزل سرای برجسته آذربایجانی، منظومه “لیلی و مجنون” به زبان ترکی آذربایجانی را با الهام از لیلی و مجنون نظامی گنجوی سروده است. علاوه بر این با مطالعه زندگینامه نظامی گنجوی معلوم می شود که ایشان بر علوم و دانش عصر خویش از جمله نجوم، فقه، کلام و زبان عربی، علوم اسلامی و ادبی اشراف کامل داشته و مسلط به زبانهای پارسی، ترکی، عربی بوده است. گواه این ادعا ابیات زیر می باشد:

هر چه هست از دقیقه های نجوم با یکایک نهفته های علوم
خواندم و هر ورق که می جستم چون ترا یافتم ورق شستم

در تقویم جمهوری اسلامی ایران روز بیست و یکم اسفند ماه، بهعنوان “روز بزرگداشت حکیم نظامی گنجوی” معین شده است.

زندگی نظامی

حکیم نظامی گنجوی پارسی گوی بوده یا پارسی زبان

ابهامات زیادی در مورد زندگینامه نظامی گنجوی وجود دارد از جمله اینکه زبان مادری وی چه بوده است؟ با توجه به تضاد های تذکره نویسان در زندگینامه نظامی گنجوی شاید معتبرترین منبع خود اشعار حکیم نظامی گنجوی باشد. اما حتی ابیات استناد شده هم به صورت واضح و روشن و دقیق نمی تواند دلیل محکمی باشد. بهطور مثال بیت “گر مادر من رئیسه گُرد(کُرد) مادر صفتانه پیش من مرد” برخی معتقدند که کلمه کُرد درست بوده و مادر نظامی گنجوی کُرد است و این در حالی است حدود سه صفحه بعد از این بیت نظامی گنجوی با نگاه تحقیر آمیزی نسبت به کُرد چنین می نویسد(امیدوارم کُرد زبانان عزیز از این نقل قول، که یک تحقیق علمی در مورد زندگینامه نظامی گنجوی است، ناراحت نشده و با اغماض از روی آن رد شوند):

کُردی خرَکی به کعبه گُم کرد در کعبه دوید و اُشتُلُم^{( 8)} کرد

که این بادیه را رَهی دراز است گم گشتنِ خَر ز من چه راز است ؟

این گفت و چو گفت ، باز پس دید خَر دید و چو دید خَر ، بخندید

گفتا: خَرَم از میانه گم بود وایافتَنَش به اُشتُلُم بود

گر اُشتُلُمی نمی زد آن کُرد ” خَر” می شد و بار نیز می بُرد

از طرفی اگر کلمه صحیح گُرد باشد به مانند گردآفرید شاهنامه برخی اعتقاد دارند کلمه گُرد از کلمه ترکی گورد به دو معنی دلیر و زرنگ و نیز گرگ هم هست که منتقدین به معنی دوم دقت دارند. پس از ابیات بالا نمی توان بطور قطع گفت مادر حکیم نظامی گنجوی از چه قوم و زبانی بوده و تنها شاید بشود گفت نام مادر نظامی گنجوی رئیسه است البته اگر منظور نظامی رئیس و مدبر نبوده باشد!

نظامی گنجوی

ابهامات زندگینامه نظامی گنجوی و زبان اجدادش

در زندگینامه نظامی گنجوی نام و نام پدر وی از ابیات زیر قابل استخراج است

در خط نظامی ار نهی گام بینی عدد هزار و یک نام

والیاس که الف بری ز لامش هم با نود و نه است نامش

ز اینگونه هزار و یک حصارم با صد کم یک سلیح دارم

گر شد پدرم به سنت جد یوسف، پسر زکی مؤید

با توجه به این ابیات می توان فهمید که نام حکیم نظامی گنجوی “الیاس” و “نام پدرشان یوسف بن زکی بن مؤید” می باشد. اما زبان و قوم پدر حکیم نظامی گنجوی چیست؟ برخی از محققین زندگینامه نظامی گنجوی مانند دکتر روشن با توجه به “بیت دهقان فصیح پارسی زاد از حال عرب چنین کند یاد” در منظومه لیلی و مجنون استنباط می کنند پدر حکیم نظامی گنجوی، بنا به گفته خودش “دهقان فصیح پارسی زاد…”، پارسی بوده و حتی محل تولدش را نواحی قم و تفرش می دانند. اما بنا به اعتقاد برخی همچون وحید دستگردی هرچند زادبوم و محل وفات حکیم نظامی گنجوی شهر گنجه واقع در جمهوری آذربایجان می باشد و ایشان در طول حیات تنها یک مسافرت کوتاه داشته با این وجود همواره عراق را ستایش کرده و احتمال می دهد نظامی گنجوی از عجم یا غیر عرب عراق باشد. ابیاتی که برای عراقی بودن نظامی محققین زندگینامه نظامی گنجوی به آن اشاره می کنند به قرار زیر است:

(مخزن الاسرار ص ۱۷۹):

گنجه گره کرده گریبان من بیگرهی گنج عراق آن من
بانگ برآورده جهان کای غلام گنجه کدام است، نظامی کدام؟

(خسرو و شیرین ص ۳۶۱):

عراقی وار بانگ از چرخ بگذاشت به آهنگ عراق این بانگ برداشت

شرفنامه (ص ۵۳)
عراق دل‌افروز باد ارجمند که آوازهی فضل از او شد بلند

برخی دیگر از محققین زندگینامه نظامی گنجوی مانند دکتر حسن راشدی با اشاره به ابیات زیر از منظومه “هفت پیکر” اعتقاد دارد که نظامی گنجوی و پدرش ترک بوده اند:

گفت: من تُرک نازنین اندام از پدر تُرکتاز دارم نام

گفتم :از همدمی و هم کیشی نامها را بهم بود خویشی

تُرکتاز است نامت، این عجب است تُرکتازی مرا همین لقب است

خیز تا تُرک وار در تازیم هندوان را در آتش اندازیم

و یا در جای دیگری از دیوانش آورده است که:

” ترکی ام را در این حبش نخرند لاجرم دوغبای خوش نخورند”

حکیم نظامی گنجوی در “خردنامه اسکندری” یا همان شرفنامه با بیت زیر محل سکونت ترکان را مطرح می کند:

ز کوهِ خزر تا به دریای چین همه تُرک بر تُرک بینم زمین

و در بیت بعدی به تعریف از دلاوری ترکان می پردازد:

به پیکان تُرکانِ این مرحله توان ریخت بر پای روس آبله

آنچه مسلّم است حکیم نظامی گنجوی سه زبانه بوده و همچون “مولانا محمد فضولی” تسلط کامل به سه زبان عربی، پارسی، ترکی داشته است. اما کدام، زبان مادری و یا ابا و اجدادی وی می باشد در پرده ابهام است.

نظامی

زندگینامه نظامی گنجوی و چهره جهانی پدر داستان سرای پارسی

با بررسی زندگینامه نظامی گنجوی و مهارت بی نظیر وی در سبک عراقی و داستان سرایی فوق العاده، که ایشان را بهعنوان پدر داستان سرای ادب فارسی و پیشرو در سبک عراقی و پل ارتباط فرهنگی بین دوول عراق، ایران و آذربایجان می باشد، همچنین تاثیر منظومه “لیلی و مجنون” بر ادبیات دیگر ملل چون روسی و اردو و انگلیسی و… پی برد. ترجمه این اثر، که یکی از پنج گنج زندگینامه نظامی گنجوی است، به زبان های مختلف از جمله فرانسوی، روسی و آلمانی و…چهره جهانی حکیم نظامی گنجوی را نمایان می کند. طوریکه ترجمه منظومه لیلی و مجنون به انگلیسی توسط جیمز آتکینسون در سال 1836 میلادی با استقبال بی نظیری از مخاطبان روبرو شد. همچنین خمسه یا پنج گنج حکیم نظامی گنجوی به کوشش رستم علی اف به زبان روسی نیز ترجمه شده است. هفت پیکر نظامی گنجوی به فراسوی توسط یان ریپکا ترجمه شده و تحقیق ویلیام باحز خاورشناس آلمانی درباره زندگینامه نظامی گنجوی حکایت از تاثیر اشعار حکیم نظامی گنجوی در ادبیات جهان دارد. از دیگر محققین جهان که در مورد زندگینامه نظامی گنجوی تحقیق کرده اند برتلس دانشمند روسی و یا چاپ منتخبی از اسکندرنامه نظامی با عنوان “جنگ روس و روم” توسط خاور شناس روسی فرانسوا اردمان، می توان اشاره کرد.منتخب شروح اسکندر نامه عنوان انتخابی دو ادیب هندی بدرالدین علی و میرحسین علی، برای اسکندرنامه نظامی گنجوی بود که در سال 1812 میلادی به چاپ رساندند. کتابی بنام لشکر کشی اسکندر کبیر توسط خاورشناس روسی بنام لوئی اسپیتز ناجل نوشته شده که مطالب آن را از اسکندرنامه نظامی اقتباس کرده بود. محقق چکسلواکی بنام هربرت دودا نیز کتاب فرهاد و شیرین را چاپ و منتشر کرده است. از علمای مصری هم می توان به کتاب “نظامی الگنجوی شاعر الفضیله” نوشته دکتر عبدالعظیم محمد حسن مصری اشاره کرد.

پنج گنج یا خمسه حکیم نظامی گنجوی

از میراث زندگینامه نظامی گنجوی می توان به پنج گنج یا خمسه او اشاره کرد که شمار ابیات آن به بیست هزار بیت می رسد که عبارتند از: مخزن الاسرار، لیلی و مجنون، خسرو و شیرین، هفت پیکر، اسکندر نامه، که تمامی مثنوی ها به سبک عراقی است. مخزن الاسرار قدیمی ترین مثنوی نظامی گنجوی شامل دو هزار و دویست و شصت بیت حاوی اندیشه های زاهدانه و عارفانه و حدود سال 570 هجری قمری به نظم درآورده شده است.

دومین گنج خمسه و شاید بهترین مثنوی زندگینامه نظامی گنجوی، مثنوی خسرو و شیرین داستان عشق خسرو پرویز به شیرین شامل شش هزار و پانصد بیت که از طرف نظامی گنجوی به اتابک شمس الدین محمد جهان پهلوان بن ایلدگز تقدیم شده است. این منظومه حدود سال 576 هجری قمری به پایان رسید.

سومین گنج خمسه نظامی گنجوی که مشتمل بر چهار هزار و پانصد بیت که به خواسته شروانشاه ابوالمظفر اخستان در سال 584 هجری قمری سروده شده مثنوی لیلی و مجنون است. داستان پر سوز و گداز عشق قیس عامری از قبیله بنی عامر که مجنون و عاشق لیلی دختر سعد از داستانهای عرب قبل از اسلام می باشد.

چهارمین مثنوی از گنجنامه هفت پیکر یا بهرامنامه یا هفت گنبد با پنج هزار و صد و سی و شش بیت در سال 593 هجری قمری به نام علاءالدین کرپ ارسلان پادشاه مراغه سروده شده است. قصه ای ایرانی و شرح روابط بهرام گور حدود سال های 348 تا 420 میلادی با هفت دختر از از پادشاهان هفت اقلیم که بهرام هر روز هفته را میهمان یکی از آنان بوده که برای هر کدام هم گنبدی به رنگ خاص برپا می کرد و داستانی از هر کدام می شود.

اسکندرنامه پنجمین گنج زندگینامه نظامی گنجوی است شامل دو بخش شرفنامه و اقبالنامه با مجموع ده هزار و پانصد بیت منظوم شده است. در بخش اول نظامی اسکندر را فاتح بزرگ و در بخش دوم شخصیتی پیامبرگونه و حکیم معرفی می کند. طوری که بر همین مبنا اسکندر ذوالقرنین هم نامیده شده است. اسکندرنامه به نام نصرت الدین ابوبکر محمد جهان پهلوان نامگذاری شده و در سال 599 هجری قمری به پایان رسید.

آثار نظامی

آثار دیگر حکیم نظامی گنجوی علاوه بر گنجنامه

با بررسی زندگینامه نظامی گنجوی معلوم می شود که قصاید و غزلیات و رباعیات سروده شده دارد که شمار ابیات آن را حدود بیست هزار بیت آورده اند.

به طور مثال غزل نمونه:
عاشق شده‌ام بر تو تدبیر چه فرمایی                  از راه صلاح آیم یا از ره رسوایی؟
تا جان و دلم باشد من جان و دلت جویم                یا من به کنار افتم یا تو به کنار آیی
در دوستیت شهری گشتند مرا دشمن             بر من که کند رحمت؟ گر هم تو نبخشایی
زین سان که منم بی تو دور از تو مبادا کس             نه دسترسی بر تو نه بی تو شکیبایی

نمونه دیگر از قصاید نظامی گنجوی:

فرق‌ها باشد میان آدمی تا آدمی                      کز یک آهن نعل سازند از یکی دیگر سنان
اصل هندو در سیاهی یک شب نسب دارد ولیک        هندویی را دزد یابی، هندویی را پاسبان
از تجمل هیچ ناید، زر فدی کن زر فدی           تا همه ساله چو زر هم پیر باشی هم جوان
با حسین و آدم آخر آب و نان دانی چه کرد؟        خاک هر پایی مشو از بهر مشتی آب و نان

آرامگاه نظامی

آیا حکیم نظامی گنجوی اشعاری به زبان ترکی دارد؟

همانطور که قبلا ذکر شد با تحقیق در زندگینامه نظامی گنجوی اگر به طور قطع نتوان گفت زبان مادری و آبا و اجدادی حکیم نظامی گنجوی چیست؟ یقیناً میتوان گفت نظامی گنجوی سه زبانه بوده و تسلط کامل به سه زبان ترکی، فارسی و عربی داشت لذا بعید نیست اشعار ترکی هم داشته باشد. با کشف نسخه خطی منسوب به نظامی گنجوی متعلق به سال 923 هجری قمری به خط پیر احمد بن اسکندر در کتابخانه خدیویه مصر، این اشعار توسط علی افندی عالم مصری همراه با اشعار دیگر شعرا در یک دفتر گردآوری شده است.

صدریار وظیفه محقق و شاعر با بررسی این دفتر و تحقیق در زندگینامه نظامی گنجوی متوجه شد که در این دفتر برخی اشعار متعلق به “نظامی قونوی” است که به اشتباه به نظامی گنجوی نسبت داده شده که پس از تصحیح اشعار ترکی نظامی گنجوی توسط ایشان و انتشارات “اندیشه نو” با عنوان “گنجه دن گلیرم” چاپ شد.

استاد سعید نفیسی در کتاب “قصاید و غزلیات” نیز به وجود چنین کتابی در مصر اشاره می کند. برخی نظامی شناسان همچون خانم “دکتر آزاده رستم اوا” استاد دانشگاه باکو هم بعد از خواندن این کتاب نوشته است:
« وجود مطالب كتاب و شواهدي كه اين محقق ارائه داده است ، در بسياري از وجوه با آثار فارسي نظامي تطابق دارد ».

سبک نظامی گنجوی

با بررسی زندگینامه نظامی گنجوی معلوم میشود که وی استاد مسلم زبان فارسی و پیشوای داستان سرایی پارسی است. نظامی گنجوی توانست همچون سعدی یک سبک و روش خاص و منحصر به فرد ابداع نماید. هرچند داستان سرایی در زبان فارسی توسط حکیم نظامی گنجوی شروع نشده اما وی تا پایان قرن ششم هجری قمری تنها شاعری است که شعر تمثیلی را به حد اعلای آن رساند. بی نظیری حکیم نظامی گنجوی در انتخاب کلمات و الفاظ مناسب و ابداع مضامین تازه و ترکیب نو و قوه تخیل بالای وی در وصف جزئیات مناظر و ….موجب ایجاد سبک جدید در شعر فارسی گردید طوریکه می توان حکیم نظامی گنجوی را یکی از بزرگترین شعرای ایران و بی همتا و بی نظیر در فن خود، نام برد. او شاعری عارف و زاهد بود. مثنوی زیر از مخزن الاسرار اشاره به اصل توحید از اصول دین دارد:

ای همه هستی زتو پیدا شده        خاک ضعیف از تو توانا شده
زیر نشین علمت کائنات           ما به تو قائم چو تو قائم به ذات
هستی تو صورت و پیوند نه       تو به کس و کس به تو مانند نه
آنچه تغیر نپذیرد توئی             آنچه نمرده است و نمیرد توئی
ما همه فانی و بقابس تر است         ملک تعالی و تقدس تر است
ساقی شب دستکش جام تست      مرغ سحر دستخوش نام تست
پرده بر اندازد و برون آی فرد       گر منم آن پرده به هم در نورد
عجز فلک را به فلک وانمای            عقد جهان راز جهان واگشای
ای به ازل بوده و نابوده ما             وی به ابد مانده و فرسوده ما
دور جنبیت کش فرمان تست       سفت فلک غاشیه گردان تست

نظامی در بزم سرایی، بزرگترین شاعر ادبیات پارسی است. می توان گفت که نظامی گنجوی در سرودن لحظات شاد بی نظیر، زبانش شیرین و گفتارش دلنشین است.طوریکه در بازگویی لحظات رزم هم، به اشعار خود رنگ غنایی بخشیده است.حکیم نظامی گنجوی پایبند اخلاق بوده و برخلاف بسیاری از شاعران، هرگز در سروده هایش بی پرده سخن نگفته است.نظامی گنجوی استاد مسلم شعر غنایی و داستانهای عاشقانه در ادب فارسی است.

تندیس نظامی

ویژگیهای منحصر به فرد شعر حکیم نظامی گنجوی

برخی ویژگیهای شعر نظامی چنان برجسته است که بسیاری از محققین را وادار به بررسی زندگینامه نظامی گنجوی می کند. برخی ویژگیها به مانند به تصویر کشیدن جزئیات حالات و طبیعت و یا تشبیهات هنرمندانه و وصف خیال انگیز، که حاصل قدرت تخیل نظامی گنجوی است، موسیقی شعر که با انتخاب الفاظ و کلمات میسر شده است.دیگر ویژگی شعر حکیم نظامی ابداع مضامین نو و ترکیبات جدید و خاص است. البته گاهاً همین تازگی معانی و ترکیبات تازه و نیز کثرت «لغات عربی» و «اصطلاحات علوم» و «اصول و مبانی فلسفه و معارف اسلامی» سخن این شاعر را دشوار و پیچیده کرده است.

تحصیلات و اساتید و دانشمندان هم عصر نظامی

با مطالعه زندگینامه نظامی گنجوی و با توجه به برخی ابیات وی میتوان پی برد که حکیم نظامی گنجوی نیز مانند دیگر ادبا و علما، دوران جوانی اش را مشغول تحصیل دانش و هنر بوده است. نظامی بغیر از شاعری و سخنوری در علوم عقلی بویژه در فلسفه، منطق، ریاضیات و نجوم سرآمد بود. او در علوم نقلی نیز هماننده اخبار، قرآن، فقه، احادیث تبحر کامل داشته است. نظامی با تحمل رنج بسیار و تلاش فراوان در فراگیری علم و ادب به درجه بالای سخنوری دست یافته است. چنانکه حکیم نظامی گنجوی در ابیاتی از دیوانش به این سعی و تلاش خویش در کسب دانش و هنر اشاره می نماید:

به بازی نبردم جهان را به سر که شغلی دگر بود جز خواب و خور
نخفتم شبی شاد بر بستری که نگشادم آن شب ز دانش دری

طوریکه از زندگینامه نظامی گنجوی برمی آید ایشان تبحر فوق العاده در علوم نقلی و عقلی داشته و در نهایت شجاعت با عقاید خرافی عصر خویش از جمله سعد و نحس کواکب مقابله میکرده است. وی صراحتاً می فرمود: که ستارگان، که خود مخلوق خالق واجب الوجود هستند، نمی توانند تاثیری در سرنوشت بنی آدم و سایر مخلوقات داشته باشند.
نظامی گنجوی در راه تحصیل دانش خویش را یک سر و گردن از هم روزگاران خویش بالاتر دیده و ابیات زیر را در ستایش خویش می سراید:

ز چندین سخنگو سخن یاد دار            سخن را منم در جهان یادگار
سخن چون گرفت استقامت به من         قیامت کند تا قیامت به من
منم سرو پیرای باغ سخن          به خدمت میان بسته چون سرو من

برخی تذکره نویسان اشاره بر آن دارند که حکیم نظامی گنجوی مرید “اخی فرج زنجانی” در سیر و سلوک بوده است.نظامی همچنین در طول حیات خویش روابط حسنه ای با ادبا و شعرای هم عصر خویش از جمله خاقانی و عوفی داشت. حتی مرثیه زیر را در فوت خاقانی سروده است:

همی گفتم که خاقانی دریغاگوی من باشد دریغا من شدم آخر دریغاگوی خاقانی

همسر و فرزندان حکیم نظامی گنجوی

در زندگینامه نظامی گنجوی، زنی در بند که تحفه امیر به نظامی بوده دیده می شود که وی عاشقانه او را دوست داشته و با وی ازدواج می کند. دوران خوش زندگی نظامی با همسرش باعث سرودن مثنوی خسرو و شیرین می شود. همسر نظامی، که با توجه به ابیات ذیل چنین استنباط می شود نامش آفاق بوده، در جوانی دار فانی را وداع می گوید.نظامی گنجوی مرگ شیرین، قهرمان جوان و زیباروی و نمونه زن خوب داستان مثنوی خسرو و شیرین را شبیه مرگ “آفاق” می داند و چنین می سراید:

در این افسانه شرط است اشک راندن    گلابی تلخ بر شیرین فشاندن
به حکم آنکه آن کم زندگانی    چو گل بر باد شد روز جوانی
سبکرو چون بت قبچاق من بود    گمان افتاد خود کآفاق من بود
همایون پیکری نغز و خردمند          فرستاده بمن دارای دربند

ثمره ازدواج حکیم نظامی گنجوی با آفاق پسری بنام محمد بود. نظامی بعد از فوت آفاق دو بار دیگر به دلیل فوت همسرانش ازدواج کرد.

کتاب نظامی